در اصفهان امام زادگان و بقاع متبرکه سابقه ای طولانی و احترامی خاص دارند که همواره مورد مورد توجه پژوهشگران و محققین بوده است. استان اصفهان با داشتن ۷۱۸ امام زاده رتبه سوم کشوری را از نظر تعداد امام زادگان به خود اختصاص داده و این امام زادگان در نقاط مختلف استان همواره میزبان زائران زیادی است. اما علاوه بر امام زادگان مدفون در اصفهان، وجود مشاهیر و علمای بسیاری در پایتخت فرهنگ و تمدن اسلامی، به این شهر برکت خاصی بخشیده است.
** تخت فولاد (دومین قبرستان جهان تشیع) مزار مقدس تخت فولاد با قدمتی دیرین پس از قبرستان وادی السلام در نجف اشرف، شریف ترین و شکوهمند ترین مزار جهان تشیع به شمار می آید.
سرزمین مقدسی که در قرون متمادی آرامگاه بیش از دو هزار و ۵۰۰ نفر از مفاخر و مشاهیر علمی، فرهنگی، ادبی و هنری، عالمان و صالحان، حکیمان و عارفان، هنرمندان، و شاعران، مومنین و متقین و هزاران شهید گلگون کفن دفاع مقدس بوده است که آوازه معرفتی اصفهان نیز آفریده منزلت این بزرگان است. تخت فولاد در سال ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۳۵ در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است و این ظرفیت را دارد که به یکی از مقاصد گردشگری مذهبی ایران و تاریخ معماری اصفهان تبدیل شود، زیرا تنها یک قبرستان ساده نیست بلکه گنجینه ای از مشاهیر و مفاخر ایران و جهان اسلام است. این اثر به طور یکجا و پس از آن اجزای آن یک به یک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
در میان هر یک از قطعه های تخته فولاد آرامگاه یک یا چند تن از مشاهیر نامدار قرار دارد و آن قطعه به عنوان تکیه و به نام آن فرد نامیده می‌شود. تکیه فاضل سراب، خاتون آبادی، بابارکن الدین، فاضلان، میرزا رفیعا، میرفندرسکی، آقا رضی، مقابر سادات بهشتی، مادر شاهزاده و خوانساری در زمان صفویه و تکیه های حاج آقا مجلس، میرزا ابوالمعالی کلباسی، واله اصفهانی، بختیاری ها، سید العراقین، آباده ای، آغاباشی، بیدآبادی، تویسرکانی، صاحب روضات، ریزی، شهشهانی، فیض، جهانگیرخان قشقائی، کازرونی، مسجد رکن الملک، آب انبار کازرونی، صدرالعلماء، ملک و مهدوی در زمان قاجار ساخته شده اند.
همچنین تکیه های امین، شهدا، گلزار، مقدس، بروجردی (درب کوشکیها)، خواجوئی، امام جمعه، خطیره السادات رضوی، بهشتی، خلیلیان، زرگرها، ایزدخواستی، زنجانی و بقعه احمد عرفان در زمان معاصر احداث شده است.
** یوشع نبی
زمان پیدایش این قبرستان چندان روشن نیست، اما وجود آثاری چند قدمت آن را به دوران قبل از اسلام می رساند. از جمله قبر یوشع نبی در تکیه “لسان الارض” (در ضلع شمالی گلستان شهدا) از پیامبران بنی اسرائیل در این قبرستان واقع است. لسان الارض مکانی است که می گویند هنگام عبور امام حسن مجتبی (ع) زمین با امام سخن گفت وآمدن دشمن را به حضرت اطلاع داد و مستند این واقعه در روایتی به نقل از شیخ صدوق بر مزار یوشع نبی نقش بسته است. قبر آن حضرت کمی بالاتر از سطح زمین قرار گرفته و با پارچه سبز رنگ پوشانده شده که زیارتگاه دوستداران و زائرین آن حضرت می‌باشد. یوشع نبی مدتی در اسارت بابلیان بود و پس از رهایی به این منطقه کوچ کرده است.
** صائب تبریزی
میرزا محمدعلی متخلص به صائب تبریزی و معروف به میرزا صائبا بود. این شاعر ایرانی میان سالهای ۱۰۰۷ – ۱۰۰۰ هجری متولد شد. اگرچه اجداد او اهل تبریز بودند و خود او نیز در تبریز بدنیا آمد اما در کودکی همراه پدر و سایر اعضای خانواده به اصفهان هجرت کرده است. صائب تبریزی شاعری کثیرالشعر بود و دیوانی تا دویست هزار بیت دارد. از صائب مثنوی به نام قندهارنامه درباره جنگ های شاه عباس و فتح قندهار به جا مانده است. وی در سال ۱۰۸۱ – ۱۰۸۷ هجری قمری در اصفهان درگذشت و در محله لنبان دفن شده. قبر صائب در باغچه ای در اصفهان در خیابانی که به نام او نامگذاری شده است قرار دارد.
** مقبره بابا رکن الدین
یکی از مشایخ و علما قرن هشتم هجری مسعود بن عبدالله بیضاوی معروف به بابارکن الدین است که در زمان سلطنت ابو سعید پادشاه مغول در اصفهان می زیسته است. این مرد بزرگ در سال ۷۶۹ هجری قمری وفات یافت و در ساحل جنوبی زاینده رود مدفون شد.
مقام علمی و زهد این مرد بزرگ باعث شد تا در طول زندگی با نهایت احترام زندگی کند بطوریکه عده بسیاری از مشاهیر علماء و فقها و شعرا و خوشنویسانی که در اصفهان و سایر شهرهای ایران درگذشتند در مجاورت او به خاک سپرده شدند.
از آن زمان این محل به تدریج به گورستانی بزرگ تبدیل و به نام قبرستان بابارکن الدین معروف شد. به طوریکه بسیاری از سیاحان و محققین اولین سنگ قبر موجود در مزارستان تخت فولاد را متعلق به او می دانند. مقام علمی و عرفانی بابارکن الدین سبب شد تا در اواخر حکومت شاه عباس اول صفوی ساختمان و گنبد ممتاز بقعه او ساخته شود، گفته می شود این بقعه شبیه به شکل کلاه درویشان است. نمای خارجی بقعه بابارکن الدین و سر در آن کاشیکاری شده است.
قاعده این گنبد پنج ضلعی متساوی الاضلاعی است که پنج ایوان مشابه بر گرداگرد محوطه زیر گنبد ساخته شده است. به طور کلی بقعه بابارکن الدین با گنبد بسیار زیبای آن علاوه بر آن که آرمگاه ابدی یکی از عرفا و دانشمندان قرن هشتم هجری است بیانگر هنر هنرمندان و استادکاران و معماران و کاشیکاران برجسته عصر صفوی است که علاوه بر نمایش هنر معماری نمایانگر هنر خوشنویسی خطاطان بزرگ ایران در زمان صفویان و قاجار است.
** آرامگاه آقا حسین خوانساری (قبه العلماء)
حسین بن جمال الدین محمد خوانساری، معروف به محقق خوانساری از فقهای بزرگ مکتب فقهی اصفهان و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دوره صفوی، در قرن یازدهم هجری است که در فلسفه و حکمت و دانش‌های معقول و منقول تبحر داشت. وی در سن ۸۲ سالگی در اصفهان درگذشت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون و پس از آن آقا جمال الدین و آقا رضی الدین، پسران وی نیز در آنجا مدفون شدند که به تکیه آقاحسین خوانساری معروف شده است.
** بانو مجتهده امین
سیده نصرت بیگم امین معروف به بانوی ایرانی از عالمان و عارفان زن شیعه اهل ایران بود. از زنان مجتهد و نامدار جهان تشیع که بیشتر دوران عمر خود را صرف تحقیق و تالیف و تصنیف کرد. وی پس از پشت سر نهادن مدارج علمی اجازه اجتهاد دریافت کرد.
بانو امین در ۲۳ خرداد ۱۳۶۲ در سن ۹۷ سالگی دار فانی را وداع گفت و جنازه اش در بقعه خانوادگی خاندان امین در تخت فولاد اصفهان، به خاک سپرده شد.
** آرامگاه خواجه نظام الملک (دارالبطیخ)
بنای آرامگاه خواجه نظام الملک در منطقه احمد آباد اصفهان و در کوی دارالبطیخ قرار دارد. در این آرامگاه به جز مقبره خواجه نظام الملک مقابر تنی چند از شاهان و شاهزادگان سلجوقی وجود دارد که به نظر می رسد این مقابر متعلق به ملکشاه سلجوقی، برکیارق، محمد بن ملکشاه، محمود بن ملکشاه و ملکه خاتون (ترکان خاتون) زوجه ملکشاه است.
امروزه آنچه از این بنا باقی مانده است با ساختار معماری دوره سلجوقی منافات کلی دارد اما در بنا چند سنگ قبر نفیس از دوره سلاجقه مشاهده می شود.
** منارجنبان (مقبره عمو عبدالله گارلادانی)
بنای معروف منارجنبان متعلق به قرن هشتم هجری قمری است و بر روی مقبره عمو عبدالله گارلادانی، از دانشمندان و عالمان دینی قرن هشتم هجری قمری بنا شده است. ساختمان این مقبره پس از مرگ عمو عبدالله در سال ۷۱۶ هجری قمری و در دوران حکومت ایلخانان مغول بنا شده است.
** هارون ولایت (هارون بن علی یکی از اولاد حضرت امام حسن مجتبی (ع))
هارون ولایت یکی از قدیمی ترین بناهای مذهبی دوره صفوی است که به موجب کتیبه سر در آن در سال ۹۱۸ هجری قمری در زمان شاه اسماعیل اول صفوی ساخته شده و در دوران جانشینان وی توسعه یافته و تکمیل شده است.
با توجه به مدارک تاریخی مقبره هارون ولایت متعلق به هارون بن علی یکی از اولاد حضرت امام حسن (ع) است.
بنای هارون ولایت شامل سردر، دو صحن در شمال و مغرب و یک گنبد کاشیکاری است. سردر باشکوه و مجلل این بنا با تزئینات کاشیکاری و کتبیه ای به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی سال ساخت آن را که ۹۱۸ هجری است بیان می دارد. این سردر به دو محوطه مربع شکل که در مغرب و شمال سردر واقع شده اند باز می شود و ساختمانی که در مغرب است شامل مدرسه کوچکی است که در اطراف آن حجره هائی ساخته شده است.
در ایوان جنوبی محراب زیبائی است که با کاشی معّرق تزئین شده است. سردر شرقی هارون ولایت روبروی مسجدعلی واقع شده که تزئینات آن کاشی معّرق است. کتیبه های مختلفی که در قسمت های بنای هارون ولایت وجود دارند بیانگر تعمیرات و تغییراتی است که در ادوار مختلف در هارون ولایت انجام شده است. در محراب نیز سه لوح کوچک وجود دارد که در آن ها نوشته هائی با تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری و کتیبه دیگری به رنگ سفید بر زمینه آبی حاشیه ای تاریخ ۱۳۲۹ هجری را بر خود دارد.
آنچه بنای هارون ولایت را جدا از جنبه مذهبی آن به شهرت رسانیده است کاشی های شفاف زنده و سرشار از هیجان آن هستند که از شاهکارهای هنرمندان مسلمان اصفهانی است.
** بقعه بابا قاسم
یکی از عرفا و زهاد مشهور که در اوائل قرن هشتم هجری در اصفهان زندگی می کرد بابا قاسم اصفهانی است که پس از چند قرن مزار او همچنان زیارتگاه مردم اصفهان است. (کلمه بابا از قرن هشتم تا دهم هجری برای عرفای صوفیه به نشانه احترام استفاده می شد)
بابا قاسم در مدت حیات در شهر اصفهان با عزت و احترام زندگی می کرد و در مدرسه ای که در محله طوقچی به نام او ساخته بودند تدریس می کرد. پس از درگذشت او مریدان و شاگردانش وی را نزدیکی مدرسه اش به خاک سپردند و یکی از شاگردان به نام سلیمان ابی الحسن طالوت دامغانی بر مزار او مقبره و آرامگاهی بنا کرد. گنبد بقعه هرمی شکل ۸ ترک است که هر دو ترک آن با خط بنائی و کاشی معرق لاجوردی بر زمینه آجری اسماء الهی منقوش است.
کتیبه ای که در قسمت فوقانی نمای خارجی سر در مقبره نصب شده بیانگر تعمیراتی است که در سال ۱۰۴۴ هجری مقارن سلطنت شاه صفی به وسیله شخص نیکوکاری به نام آقازمان در گنبد انجام گرفته است. بر در چوبی مقبره نیز با خط ثلث برجسته عبارات مذهبی منقوش است.
داخل بنا شبستان نفیس و بی نظیر مقرنس کاری شده و گنبدهای آن دارای دو کتیبه کاشی معرق همراه با عباراتی از قرآن مجید است.
** آرامگاه شهشهان
آرامگاه شهشهان در محله شهشهان از نواحی دردشت شهر اصفهان بنا شده است.
این بقعه بر فراز آرامگاه یکی از عرفای قرن نهم هجری قمری به نام شاه علاء الدین محمد که در سال ۸۵۰ هجری قمری به امر شاهرخ تیموری کشته شده، بنا شده است و کتیبه های گچبری زیبایی در داخل آن وجود دارد. خطوط ثلث زیبای داخل آرامگاه شهشهان، کار خط نویسان مشهور قرن نهم هجری قمری اصفهان است. خطاط کتیبه اصلی بقعه محمود نقاش خوشنویس مشهور قرن نهم هجری است که به خط ثلث گچبری شده، اشعار و عباراتی را نوشته و به شهادت شاه علاء الدین محمد اشاره کرده است.
بقعه علاء الدین شهشهان مربوط به دوره تیموریان است و در اصفهان، خیابان ابن سینا، کوچه مسجد صفا، میدان شهشهان واقع شده و این اثر در سال ۱۳۲۷ با شماره ثبت ۳۶۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
** بقعه شیخ ابو مسعود رازی (خانه انقلاب اسلامی و ولایت)
بقعه شیخ ابو مسعود رازی یا بقعه مسعودیه که در گذشته های دور قبرستان عمومی اصفهان بوده و حافظ ابونعیم مورخ و محدث و دانشمند بزرگ نیز در همین محل به خاک سپرده شده است.
شیخ ابومسعود رازی از محدثین و دانشمندان نامدار قرن نهم هجری است که پس از مرگ؛ یک مجموعه شامل چهارسو و حمام و باغ بسیار بزرگی در کنار مزار او ساخته شد و به درب شیخ شهرت یافت.
در دوره سلطان یعقوب آن قویونلو از طرف محمد ابن جلال الدین عربشاه بر آرامگاه وی بنای زیبا و مجللی ساخته شد که هم اکنون غیر از بقعه و سردر کاشیکاری آن چیزی باقی نمانده است.
به نظر بسیاری از محققین و پژوهشگرانی که معماری و کاشیکاری دوران ایلخانی را بررسی کرده اند کاشیکاری این سردر بعدها الهام بخش بسیاری از کاشی کاران اصفهان بوده است. حافظ ابونعیم که از مورخین و محدثین بزرگ اصفهان بوده نیز در جوار شیخ مدفون است. مکان خانه انقلاب اسلامی و ولایت شهر اصفهان که در سال های اخیر ساخته شده در بقعه شیخ ابو مسعود رازی در چهارباغ پایین خیابان جامی قرار دارد.
** بقعه ستی فاطمه و مقبره شاهزادگان
یکی از اماکن مقدسه اصفهان ستی فاطمه است که مردم اصفهان به آن اعتقاد دارند و می گویند فاطمه صغری دختر حضرت موسی بن جعفر (ع) در این محل مدفون است اما در کتب و منابعی که امام زادگان را معرفی می کنند نامی از آن دیده نمی شود.
به هرحال، ساختمان صحن و بقعه ستی فاطمه به زمان صفویه مربوط می شود. در داخل بقعه ستی فاطمه و در اطراف گنبد اشعاری با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی به چشم می خورد که تاریخ آن ۱۲۴۲ هجری و زمان فتحعلیشاه قاجار است.
اشعار مزبور حاکی از آن است که شخصی به نام محمد علی خان قبه این آرامگاه را ساخته است. بقعه شاهزادگان، در ضلع جنوبی صحن ستی فاطمه قراردارد که بنای آن در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد و داخل آن با گچ بری و سطح بیرون آن با کاشیکاری تزئین شده است.
در داخل بقعه کتیبه ای برجای مانده که قسمت هائی از آن از بین رفته است. در این محل نوه های شاه اسماعیل اول مدفون هستند که در سال ۱۰۴۱ هجری قمری به دست شاه صفی یکی از سلاطین بی رحم صفویه کشته شده اند.
علاوه بر این شاهزادگان که در کودکی کشته شده اند، فرزندان یکی از سرداران شاه عباس اول نیز در این محل به خاک سپرده شده اند. بر روی قبور شاهزادگان سنگ های یکپارچه مرمری نفیس قرار دارند که منقش به نقوش مختلف و هرکدام دارای یک کتیبه در قسمت بالا و اشعاری در اطراف به خط نستعلیق هستند. در ضلع جنوبی داخل بقعه شاهزادگان نیز بر یک قطعه سنگ مرمر بسیار شفاف که به حالت عمودی در قسمت پائین دیوار نصب شده اشعاری نوشته شده است.
یکی از سنگ قبرها تاریخ ۱۰۴۱ هجری قمری را برخود دارد و خوشنویس مشهور عصر صفویه محمدرضا امامی آن را نوشته است. حال باید گفت که علاوه بر این نامداران و بزرگان شهدای بسیاری نیز در ۳۵ قطعه از گلستان شهدای شهر اصفهان در خاک آرمیده اند که به راستی حضور در این نقطه از خاک تابان اصفهان، دل هر انسانی را با آرامش عجیبی عجین می سازد. شهدایی که برای دفاع از وطنی با تاریخ و تمدنی برجسته و کم نظیر، این چنین پرافتخار و با ایمانی راسخ سینه در برابر هجوم دشمن سپر کردند تا ذره ای از خاک پاک میهنشان به یغما نرود. باشد که همه ما پاسداران و سربازانی شایسته برای خاک زرخیز و گنجینه های پربار ایرانمان باشیم.
