اگر چه دیگر اقشار جامعه هم در حوادث گوناگون دچار آسیب می شوند، اما باید توجه داشت که آسیب های کودکان ممکن است در آینده برای آنها مشکلات عمده ای را ایجاد کند. کودکان به علت وابستگی به بزرگسالان، عموما دچار آسیب های جسمانی و روانی می شوند. بنابراین آنان باید به عنوان گروه ویژه مورد بررسی قرار گیرند و سعی شود تمهیداتی فراهم شود تا مشکلات شان در برخورد با سوانح به حداقل برسد.
در این راستا، آموزش کودکان در خصوص آشنایی با پدیده زلزله و مفاهیم مربوط به آن می تواند این گونه آسیب ها را تا حد بسیاری کاهش دهد.
بر اساس مصاحبه هایی که پس از سوانح پیشین از جمله زلزله های مخرب و ویرانگر بـم، ورزقان و سرپل ذهاب انجام شده، اغلب کودکانی که از زلزله جان سالم بدر برده اند، کودکان سنین مدرسه تشکیل می دهند، زیرا این افراد به دلیل آموزش هایی که در مدرسه فرا گرفته بودند، به محض وقوع زلزله به مناطق امن محل سکونت خود پناه برده و جان خود را نجات دادند.
بعد از مقاوم سازی ساختمان از جمله مهمترین عوامل کاهش دهنده خطر، نخست چیدمان وسایل منزل و دوم رفتار متناسب و منطقی است که در هنگام وقوع زلزله می تواند از شدت بروز ضایعات جلوگیری کند.
این رفتار البته مبتنی برتجارب و عادت و همچنین آگاهی است که به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه در ما ذخیره شده است که هنگام بروز یک اتفاق ناگهانی از ما سر می زند، زیرا شباهتی بین این وضعیت ناگهانی با وضعیت هایی که قبلاً در آن قرار گرفته ایم، در ذهن شکل می گیرد.
این شباهت را مدیون اسباب بازی های دوران کودکی، آزمایشگاه های تجربی که در مدارس هستند، وسایل کمک آموزشی و در نهایت تجاربی که در بزرگسالی در محیط کار و زندگی خود کسب کرده ایم، هستیم که مانند شبیه سازها ما را با شرایط مشابه آشنا کرده اند.
رفتار متناسب و منطقی مبتنی بر سه اصل فرهنگی، شخصیتی و تجربی قرار دارد. به عبارت دیگر واکنش های انسانها در مقابل شرایط بحرانی بستگی به چگونگی شکل گیری این سه اصل یا حداقل یکی از آنها دارد.
فرهنگ خانوادگی و اجتماعی ممکن است ما را در تصمیم گیری محتاط، ترسو، شتاب زده یا ماجراجو و خطرپذیر بار آورده باشد که در نتیجه در مقابل حوادث و اتفاقات غیرمترقبه رفتاری متناسب با همان فرهنگ بروز می کند.
همچنین این امر در مورد شخصیت هر فرد که خصوصیات و ویژگی های او می تواند ناشی از شرایط آموزشی و فرهنگی یا در تقابل و تضاد با آنها شکل گرفته باشد، نیز صدق می کند، به طوری که به رغم تعلیمات اجتماعی و خانوادگی فرهنگ عمومی پیرامون او را می سازد.
بالاخره رفتاری که انسان ها در کنار تربیت اجتماعی و فرهنگی یا تغییرات و تحولات ارادی در ویژگی های شخصیتی خویش، با اتکای به تجارب عینی و ملموس از زندگی خود بدست آورده و به آن عمل می کنند.
یعنی حتی یک انسان محافظه کار یا ترسـو ممکن است در اثر تجاربی که از رویارویی با وقایع مشابه بدست آورده، مثلا از شنیدن صدای مهیب انفجارهای شب چهارشنبه سوری دچار دستپاچگی یا رفتار غیر متعادل نشود، درحالی که برعکس حتی یک شخص متشخص یا ماجراجو که با چنـین صداهایی در شهر و جامعه خود آشنا نبوده و مواجه نشده، چنانچه ناگهان در محیطی این چنینی قرار گیرد، دچار حیرت، آشفتگی و حتی نگرانی خواهد شد.
این یادداشت، درباره زیربنای آموزش های فرهنگی و اجتماعی یا تعلیمات و اقداماتی که در ساختار شخصیت انسان و ایجـاد تحـول در آن چاره ساز است وارد نشده است؛ زیرا محتاج مطالعات تفصیلی در حوزه آموزش و فرهنگ سازی و متضمن برنامه ای درازمدت برای ایجاد تحول فرهنگی اجتماعی است. دوم اینکه بحثی است در حیطه روانشناسی شخصیت و چگونگی شکل گیری و شکل دهی به آن و احیانا ورود به مباحث روانکاوانه که به هرحال با هدف کوتاه مدت ما که عبارت است از برنامه ای ترویجی و کوتاه مدت برای ایجاد آمادگی رفتار و واکنـش های مناسب در هنگام وقوع زلزله، سازگار نخواهد بود.
به طور خلاصه، می توان خاطر نشان کرد که در علم روانشناسی مبحثی تحت عنوان روانشناسی شخصیت و رابطه آن با بازی ها و اسباب بازی های کودکان وجود دارد که به بررسی و هدایت برای انتخاب نوع اسباب بازی ها می پـردازد تا تجاربی که کودکان از این طریق کسب می کنند، برای زندگی آینده آنان مفید و کارساز باشد. بدیهی است که غفلت از این تاثیرات در بسیاری از موارد به دلیل انتخاب غلط اسباب بازی ها و بازی های نامناسب، موجب بروز آثار مخرب روانی و اجتماعی در دوران بزرگسالی می شود.
بر این اساس، در این یادداشت به ساده ترین عامل تعیین کننده رفتار انسان در مقابل زلزله یعنی واکنش مبتنی بر تجربه قبلی پرداخته می شود که در عین سادگی قطعا کارساز نیز خواهد بود.
لرزه خیزی ایران
کشور ما، ایران روی کمربند زلزله خیز آلپ – هیمالیا قرار گرفته است و از این رو زلزله یکی از سوانح طبیعی کشور است که در پی آن همواره شاهد بروز تلفات انسانی و خسارات اقتصادی جبران ناپذیری بوده ایم.
یکی از دلایل اصلی تلفات و خسارات و پیامدهای گسترده ناگوار زلزله های گذشته در ایران، نداشتن آمادگی برای رویارویی با این پدیده است.
آماده نبودن فیزیکی مستحدثات، اعم از ساختمان ها و تاسیسات در برابر نیروها و سایر آثار زلزله، ناآگاهی و آمادگی نداشتن جامعه چه از لحاظ روحی و ذهنی و چه از لحاظ فیزیکی برای رویارویی بـا زلزله و در نهایت آمادگی نداشتن کامل سامانه مدیریت حوادث غیرمترقبه و نیروهای امدادرسانی و توانبخشی جامعه باعث شده است که زلزله ها در کـشور ما پیامدهای بسیارناخوشایندی به همراه داشته باشند.
در صورت وقوع زلزله در پایتخت ایران با جمعیت حدود ۱۳ تا ۱۴ میلیون نفر به عنوان مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور، این امر می تواند به فاجعه ای بزرگ منجر شود.
در این راستا، آماده سازی مردم چه از لحاظ روحی- روانی و چه از نظر جسمانی برای رویارویی با زلزله و آماده کردن مستحدثات اعم از ساختمان ها و تاسیسات در برابر آثار زلزله از اهمیت بالایی برخوردار است.
یکی از مهمترین اقدامات برای ایجاد، حفظ و ارتقای آمادگی، آموزش همگانی و به وجود آوردن فرهنگ ایمنی در تمامی سطوح جامعه است.
این امر نزدیک به سه دهه است در ایران از طریق آموزش قشرهای مختلف مانند آموزش سوانح به دانش آموزان، از جمله درج مطالب مربوطه در کتب درسی مدارس و آگاه کردن کودکان در مهد های کودک آغاز شده و ادامه دارد.
اهمیت آموزش کودکان
کودکان آینده سازان جامعه هستند و باید به طور کامل و با دقت مورد مطالعه قرار گیرند و نیازهای آنها به طور همه جانبه و از ابعاد گوناگون بررسی شوند. باید توجه داشت که نیازهای کودکان خاص است و نمی توان توقع داشت که با در نظر گرفتن نیازهای روانی، فیزیکی یا حتی آموزشی بزرگسالان در سوانح، نیازهای کودکان هم در نظر گرفته شده باشد.
بنابراین نیازهای جسمانی، روانی و آموزشی کودکان باید به طور مشخص هم قبل از وقوع حوادث و هم بعد از آن مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد و برنامه های آمادگی در برابر زلزله با در نظر گرفتن این نیازها تهیه وتدوین شود.
یادگیری در کودکان فرآیند عمیقی است. آنچه را که آنها در سنین کودکی می آموزند به صورت پایدار تا مدت ها در ذهنشان باقی می ماند. بنابراین باید برنامه های آموزشی با توجه به نیازها، توانایی ها و ویژگی های ذهنی و عاطفی آنان تهیه و سعی شود تا کودکان به طور فعال و پویا در این فرآیند مشارکت داشته باشند. به این ترتیب آنچه را که آنها در جریان یادگیری فعال آموخته اند به سرعت و به راحتی به خانواده، دوستان و بستگان خود و در نهایت در ابعاد وسیعتر به جامعه منتقل می کنند.
جای شبیه سازها در ترویج آموزش فرهنگ ایمنی در برابر زلزله برای کودکان کجاست؟
در این راستا، استفاده از شبیه سازها می تواند به کودکان کمک کند تا مفهوم بهتری از زلزله دریافت کرده و آن را به خانواده خود انتقال دهند.
استفاده از شبیه سازها به صورت های مختلف برای آموزش مهارت و کسب تجربه عملی در جهان رایج است. از آموزش خلبانان هواپیما و هلیکوپتر تا میزهای لرزان ایجادکننده شرایط شبیه زلزله، همه جا اینگونه تعلیمات برای کسب تجارب شبیه به واقعیت، کارساز و موثر بوده و نتایج ارزشمند آن به اثبات رسیده است.
نخستین شبیه سازها را باید همان اسباب بازی ها دانست که از بدو کودکی در تمام فرهنگ ها و جوامع رایج و مرسوم است و تنوع و تکثر آنها در بین ملل مختلف تاثیرات اساسی و عمیقی بر چگونگی شکل گیری شخصیت آحاد آن جامعه می گذارد و فرهنگ عمومی مردم را تحت تاثیر قرار می دهد و حتی در گرایش ها و خصوصیات جنسی موثر واقع می شود.
مثلا کودکانی که با اسباب بازی هایی شبیه اسلحه و آلات قتاله و خشن انس می گیرند، از نظر روانی آمادگی بیشتری برای به کار بردن سلاح در هنگام منازعات دارند و از خود پرخاشگری نشان می دهند، مانند وقایعی که مکرر از مدارس آمریکا شنیده ایم.
همین طور گرایش دختران به بازی با عروسک که در واقع نوعی شبه انسان یا شبیه شمایل انسانی است، در واقع تکوین رغبت و آمادگی آنها برای به عهده گرفتن نقش مادری آینده است.
برخی گرایش ها نیز مانند بازی پسر بچه با عروسک و یا دختر بچه بـا تانـک و تـوپ و مسلسل وجود دارد که ما آنها را انحرافی می خوانیم. البته برنامه های سیاست فرهنگی در جوامعی که مبادرت به تدوین چنین سیاست هایی کرده اند، تاکید و تمرکز روی اسباب بازی ها برای جهت دادن به گرایش های کودکان یعنی جوانان و بزرگسالان آینده در جهت اهداف فرهنگی و احیانا سیاسی و تبلیغاتی است.
پس از کودکی، یعنی در دوران نوجوانی نیز با انواع شبیه سازها در برنامه های کمک آموزشی، کمک درسی و آزمایشگاهی مدارس سر و کار داریم که آمادگی برای شغل و زندگی آینده می دهند و تمرین روی نمونه های کوچک یا ساده شبیه وسایل واقعی مبنای آنهاسـت.
این آزمایش ها و شبیه سازی ها در صورت استفاده صحیح، در آینده شغلی جوانان و همین طور در محدوده مدارس و یا هنرستان ها بسیار مفید خواهد بود.
سیر تکوین و تحول اسباب بازی های کودکانه و وسایل کمک درسی و آزمایشگاه ها در جهان معاصر به صورت گسترده و سریعی به دنیای مجازی بازی هـای کـامپیوتری کشیده شد که یکی ازعظیم ترین عرصه های فرهنگ سازی با کاربردهای متنوع سیاسی، تبلیغاتی و تجاری جهان اسـت و تبدیل به ابزار تسلط فرهنگی شده است.
برای مثال، در دهه هشتاد، نمایشگاهی در پاریس برگزار شد تا به بزرگسالان و والدین بفهماند که کودکان در دنیای تناسب های بزرگسالان چه فضایی را تجربه می کنند.
در این نمایشگاه، نسبت ابعاد و اندازه های وسایل عادی و مبلمـان زنـدگی معمولی برای بزرگسالان به همان نسبتی بود که کودکان با لوازم منزل و خیابان داشتند و تجربه عجیبی را برای بزرگسالان فراهم می کرد که فراموش کرده بودند. به عنوان مثال، ارتفاع یک اجاق گاز بیش از دو متر و ارتفاع یک یخچال بیش از چهار متر بود و در این صورت می توان مجسم و تصور کرد که یک کودک هنگام وقوع زلزله در مقابل یخچالی که دو برابر قد و ارتفاع دارد، چه وضعیتی پیدا خواهد کرد و سقوط اشـیاء از روی آن چه بلایی بر سرش خواهند آورد.
در کشورهای مختلف جهان از این شبیه سازها برای تسهیل در آموزش بـه کودکـان بـه ویـژه آمـوزش در مـورد سوانح استفاده می شود. به طور مثال، در کشورهایی مانند نپال و هند، به رغم وسعت فراوان و جمعیت زیاد آنها موسسات مردمی اجتماعی، ریشه دار و نهادینـه هستند و تمهیدات متنوعی اندیشیده اند، از جمله میزهای لرزان بسیار ساده با وضعیت لرزان و آسیب پذیر خانه های سنتی در برابر زلزله تدارک دیده شده و در مدارس و محلات در معرض دید و تماشای عموم می گذارند تا به صورت عینی مردم شاهد شرایطی باشند که می تواند رخ دهد.
طبعا کسانی که بیشترین انگیزه و اشتیاق را برای مشارکت در این فرآیند دارند نوجوانان هستند. گرایش آنان به اسباب بازی ها و بازی های کامپیوتری این مدعا را اثبات می کند که این وسایل در واقع نخستین مدل های پایه برای شبیه سازها هستند که با مشابه سازی با ساختارهای واقعی جذابیت های کسب تجارب از زندگی واقعی بزرگسالان را برای کودکان و نوجوانان ایجاد می کنند و به همین دلیل در ساخت شخصیت و گرایـش های زندگی و اشتغال آتی آنان بسیار موثر هستند.
پس از زلزله سال ۲۰۱۰ در شیلی، موزه MIM در شهرسانتیاگو برای کودکان افتتاح شد که به آنها تجربه نزدیکی از علم و فنآوری در قالب بازی و تصاویر متحرک ارایه می کند. سالیانه، حدود ۴۰۰ هزار نفر به صورت رایگان از این موزه دیدن می کنند.
در این موزه، برخلاف موزه های دیگر، کودکان می توانند به همه چیز دست بزنند و ایـن پدیده را حس کنند. بازی های مختلفی برای آمـوزش زلزلـه در ۱۴ اتـاق این موزه برای کودکان به طور ساده و جذاب تدارک دیده شده که بسیار آموزنده است.
این موزه که نتیجه یک پروژه ابتکاری است، موفق شد مخاطبین خاص خود را پیدا کند و در کل کشور بیشترین بازدیدکننده را داشته باشد.
همچنین در این موزه کلاس های آموزشی برای معلمین و کلاس های شبانه نیز برگزار می شود. ایجاد سؤال و جواب برای کودکان نیز یکی دیگر از کارهایی است که در این موزه انجام می شود. یکی از دست اندرکاران این موزه اظهار می دارد که توضیح تئوری موضوع زلزله سخت است و باید این پدیده بخشی از زندگی روزمره قرار گیرد تا به طور عینی حس شود.
وی همچنین به حضور بی سابقه و ابراز علاقمندی کودکان در خصوص این موزه یاد می کند.
همین طور یک بازی شبیه سازی نیز توسط برنامه «استراتژی بین المللی کاهش خطر» با عنـوان “Disasters Stop “گسترش یافته که نوعی بازی اینترنتی برای آموزش کودکان در مورد خطرات سوانح طبیعی است و با هدف آموزش کودکان در راستای ایمن سازی دهکده ها و شهرها در برابر زلزله طراحی شده است. بچه ها در این بازی می آموزند که مکان و نوع مواد استفاده شده درخانه ها چگونه می تواند در هنگام رخداد زلزله مناسب باشند و اینکه چگونه سیستم های هشدار و اطلاع رسانی، برنامه های تخلیه و در کل آموزش های مناسب می توانند به نجات جان مردم منجر شوند.
در ایران از «خانه لرزان» که توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله طراحی شده است برای آشناسازی کودکان مهدها استفاده می شود.
خانه لرزان یک اتاقک کوچک است که از چوب در ابعاد ۳ در ۴ متر ساخته شده و دارای دو پنجره و یک در ورودی است. فنرهای بزرگی زیر این اتاق کار گذاشته شده است که هنگام تکان خوردن آن را به حرکت وا می دارد. کودکان با قرار گرفتن در این خانه می توانند لرزش را حس کرده و درک بهتری از مفهوم زلزله داشته باشند.
برنامه دیگری با عنوان «ایمنی در برابر زلزله برای کودکان» در منطقه لس آنجلس آمریکا انجام شده که استفاده از یک شبیه ساز متحرک پیچیده را نشان می دهد. این شبیه ساز «خانه مدرسه ای خرس یوگی» نامیده می شود، این برنامـه با هدف برانگیختن آمادگی عموم به خصوص کودکان برای زلزله و شبیه سازی آن طراحی و اجرا شده است.
این فعالیت همچنـین شامل یک نوار ویدیویی انیمیشن است کـه شـرکت کننـدگان را در طول تمرین راهنمایی می کند و برای دانش آمـوزان ابتدایی تهیه شده تا در برنامه ایمنی زلزله شرکت کنند و پس از یک هفته، بتوانند شبیه سازی یک زلزله واقعی را با استفاده از این ابزار انجام دهند.
همچنین در موزه تاریخ طبیعی لندن، یک «اتاق زلزله» نصب شده است و عموم مردم می توانند حس یک زلزله واقعی را با ورود به اتاق احساس و تجربه کنند. حاضران در این اتاق با شنیدن صدای شکستن پنجره ها و تکان خوردن قفسه ها، صحنه ای بسیار طبیعی را مشاهده می کتند.
در ژاپن کتابی نیز با نام «یوشی و درولین» (داستان زلزله و سونامی) در پنج زبان به چاپ رسیده که نسخه فارسی آن نیز در بازار کتاب موجود است
این کتاب از زبان یک کودک گفته می شود که در خواب با موجودی عجیب و غریب به نام درولین روبرو می شود که تداعی زلزله را برای او دارد و پس از بیداری از پدرش می پرسد آیا درولین زلزله را به وجود آورده است و پدر به او مطالبی در خصوص زلزله می آموزد.
اصل این کتاب به زبان ژاپنی است که تـاکنون بـه زبان هـای فارسی، انگلیسی، اسپانیولی، روسی ترجمه شده و چند زبان دیگر آن نیز از جمله ترکی در دست تهیه است.
کتاب دیگری که ابتدا در فرانسه در سال ۱۹۷۰ به چاپ رسید، «خانواده بارباپاپا» Barbapapa است. شخصیت این کتاب موجودی است که از قابلیت انعطاف پذیری فوق العاده ای برخوردار است. او قادر است به کودک این ذهنیت را بدهد که خانه ای که انعطاف پذیر باشد، در زلزله نمی لرزد و با آن سازگار می شود.
ایـن سری کتاب های خنده دار، با نقاشی و انیمیشن مورد توجه بـسیاری از مـردم در کشورهای آلمان و ایتالیا نیز قرار گرفته است.
در کل، بـررسی شبیه سازهای مختلف در ایران و تجارب و نمونه های جهانی در این رابطه حاکی از اهمیت استفاده از شبیه سازها در آموزش مفاهیم مربوط به زلزله برای کودکان است که تاکنون در بسیاری از نقاط دنیا مورد استفاده قرار گرفته و با استقبال خوبی نیز از سوی مخاطبین مواجه شده است.
انتظار می رود این امر بتواند تا حد زیادی به درک کودکان از مفهوم زلزله و یادگیری آن و حتی انتقال آن به خانواده های آنان کمک شایانی کند.
آمار زلزله های گذشته در ایـران حاکی از آن است که آموزش هایی که در مدرسه به کودکان در خصوص وقوع زلزله و پناه بردن به مناطق امن داده شده، باعث شده بسیاری از آنان بتوانند از زلزله جان سالم بـه در ببرند.
در راستای این آموزش ها و همان گونه که ذکـر شـد، استفاده از شبیه سازها به صورت های مختلف در جهت آموزش مهارت هـا وکسب تجربه عملی در جهان رایج است.
در این یاداشت، سـعی شد تا پیشنهادی در رابطه با شبیه سازهایی که بتوانند در آموزش و ایجاد حس زلزله در کودکان مفید باشـد، ارائـه شود. در نتیجه و با عنایت به جایگاه ویژه ای که کودکان در خانواده دارند، آنها در ترویج فرهنگ ایمنی در درون خانواده نیز نقش اساسی ایفا می کنند و از آنجا که آموزش در بهترین شکل خود باید از طریق مشاهده، به طور مستقیم و قرار گرفتن در شرایط واقعی انجام پذیرد، از این رو طراحی وسیله جذاب ویژه ای که بتواند شرایط واقعی زلزله را به طور نسبی شبیه سازی کند، حائز اهمیت است.
بنابراین، استفاده از اتوبوس های کهنه و مستعمل شرکت واحد اتوبوسرانی متعلق به شهرداری که از رده خارج شده اند، برای انجام بازی زلزله پیشنهاد می شود تا پس از انجام تغییرات جزیی در آنها برای اجرای طرح آماده شوند. درک این حس می تواند در یادگیری کودکان در مورد این پدیده و تسهیل انتقال مفاهیم آن به خانواده ها و در نهایت ترویج فرهنگ ایمنی در کشور نقش بسزایی ایفا کند.
