مظاهر گودرزی: گردشگری در طبیعت این روزها مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه این گونه از گردشگری همیشه وجود داشته اما بعد از شیوع کرونا و ایجاد برخی محدودیت‌ها در بازدید از موزه‌ها و سایر اماکن تاریخی سبب شد گردشگران بیشتری به دل طبیعت بزنند تا فراغت خود را آنجا سپری کنند، جایی که شاید کمترین نظارت ممکن وجود داشته باشد. اگر یک جست‌وجوی ساده در فضای مجازی انجام دهیم حتماً با تورهای متعددی مواجه خواهیم شد که همگی برنامه سفر خود به دل فلان جنگل را اعلام کرده‌اند و مخاطبان‌شان را با جمله «ظرفیت محدود است» به نام‌نویسی برای گشت‌وگذار یک یا چند روزه در دل طبیعت ترغیب می‌کنند، اما یکی از ویژگی‌های گردشگری در طبیعت نسبت وسیع آن با محیط زیست است، طوری‌که یک کارشناس گردشگری به خبرآنلاین می‌گوید: «اگر قرار است به محیط زیست آسیب برسانیم اصلاً بهتر است که سراغ گردشگری طبیعت نرویم.»
از تعویض روغنی تا یادگاری نوشتن روی درخت
آثار غفلت از گردشگری مسئولانه سال‌هاست که بر پیکر بناهای تاریخی نشسته است، حتی در مکان‌هایی که نظارت وجود دارد زخم چاقوی گردشگریِ غیرمسئولانه برای یادگاری نوشتن روی ستون‌های تخت جمشید و طاق بستان دیده می‌شود، چه برسد به طبیعت که دیگر نه ناظری وجود دارد نه نظارتی. رحیم یعقوب‌زاده، در ادامه گفت‌وگوی خود بیان می‌کند: «اکو توریسم اساساً یعنی گردشگری مسئولانه در طبیعت، اگر ما نتوانیم مدیریت، نظارت، هدایت و ارزیابی‌های پس از گردشگری را به نحو مطلوب انجام دهیم قطعاً محیط زیست ما آسیب خواهد دید. امروز جنگل‌ها، رودخانه‌ها و مناطق کوهستانی را درنظر بگیرید که بعد از مراجعه گردشگران به این مناطق ما با خیل عظیمی از زباله روبه‌رو هستیم.»
در واکنشی دیگر نسبت به حضور گردشگران در طبیعت و تخریب محیط زیست، مرتضی خاکسار، کارشناس گردشگری به خبرآنلاین می‌گوید: «ما نباید اثری از گردشگری خودمان در طبیعت باقی بگذاریم اما گاهی دیده می‌شود که این تناسب‌ها رعایت نمی‌شود و حتی گردشگران با چاقو روی بدنه درخت یادگاری هم می‌نویسند، ما دیده‌ایم مینی‌بوس گردشگران وقتی وارد طبیعت می‌شود آقای راننده عشقش می‌گیرد روغن ماشین را در طبیعت باز کند، روغن وارد جوی‌های آب می‌شود درصورتی که او حق چنین کاری را ندارد.»
چالش گردشگری در مناطق بکر طبیعت
اما جدا از مناطق قابل دسترس و شناخته شده در طبیعت که معمولاً شاهد حضور خانواده‌ها و گروه‌های دوستانه برای گذراندن اوقات فراغت آخر هفته است، تورهای گردشگری در قالب گل‌گشت یا جنگل‌نوردی به دل مناطق بکر و کمتر دیده شده طبیعت می‌زنند، مناطقی که اگرچه پر تردد نیستند اما متاسفانه آثار وجود پلاستیک و زباله در آن‌ها دیده می‌شود. این‌که آیا گردشگری در طبیعت می‌تواند در مناطق بکر هم اتفاق بیفتد پرسشی بود کارشناسان در پاسخ به آن شرایطی را تعریف کردند. خاکسار می‌گوید: «یک آهو در عرصه طبیعت حضور دارد، یا یک عقاب در طبیعت آزادانه حرکت می‌کند اما حرکت آن‌ها با تخریب همراه نیست، ما معتقدیم انسان هم به‌عنوان یک موجو زنده می‌تواند به‌نقاط بکر طبیعت وارد شود اما نباید تخریب انجام دهد. از نظر سازمان جهانی گردشگری، گردشکر به کسی گفته می‌شود که وقتی پا به محیط بکر می‌گذارد، جز جای پای خودش هیچ اثری در طبیعت باقی نگذارد. اما ما شاهدیم شیشه، قوطی، پلاستیک، سیگار در طبیعت رها شده است. خیلی از آدم‌ها به گردشگری طبیعت صرفاً به دیده تجارت نگاه می‌کنند، فقط دنبال این هستند که صندلی اتوبوس‌های‌شان پر شود و با هر تیپ آدمی که شد وارد طبیعت شوند.»
یعقوب‌زاده در پاسخ به‌همین پرسش بیان می‌کند: «بعضی مناطق به‌قدری بکر هستند که واقعاً باید به‌همان شکل باقی بمانند، بنابراین اگر قرار است در این مناطق گردشگر حضور پیدا کند باید تعدادشان محدود و البته کنترل شده باشد، در غیر این صورت منطقه از وضعیت بکر بودن خارج می‌شود. ما حتما نیاز داریم برخی مناطق حفاظت شوند و مانند شکل اولیه خودشان باقی بمانند، سفری که به‌منطقه فتحیه در کشور ترکیه رفته بودم آنجا یک منطقه حفاظت شده داشتند که اساساً به گردشگران اجاره ورود نمی‌دادند مگر این‌که مجوز داشتند، کاملاً آن منطقه تحت حفاظت بود، گاهی باید مناطق بسیار بکر را حفظ کرد و آن‌ها را حتی شده از لیست جاذبه‌های گردشگری خارج کرد یا اگر می‌خواهیم گردشگر داشته باشند باید هزینه‌های بازدید بیشتر و با تعداد محدود ورود به آن مناطق انجام شود. ظرفیت تحمل حتماً باید برای مناطق بکر طبیعت با حساسیت بیشتری دنبال شود.»
توجه مدیران به گردشگری طبیعت در حد شعار
البته آسیب‌هایی احتمالی گردشگری طبیعت به محیط زیست به‌معنای کنار گذاشتن و بی‌توجهی به‌آن نیست، کما این‌که بی‌توجهی می‌تواند عمق این آسیب‌ها را بیشتر کند. یعقوب‌زاده می‌گوید: «گردشگری طبیعت در کشور ما به شکل رها شده‌ای دارد اتفاق می‌افتد درصورتی که این گردشگری حتماً باید رویکرد مسئولانه داشته باشد، حتماً باید برای همه تورها و تور گردان‌ها آموزش‌های لازم داده شود تا آن‌ها هم این آموزش‌ها را در اختیار گردشگران قرار دهند. گردشگران باید بدانند هر اقدامی مانند ایجاد سروصدا در یک غار، زباله ریختن در مسیر، عبور از مسیرهایی غیر از راه‌های از قبل تعیین شده می‌تواند موجب آسیب رساندن به جانوارانی بشود که در طبیعت زندگی می‌کنند، همه این‌ها در دراز مدت بر گونه‌های جانوری و گیاهی تاثیر منفی دارد.»
وی ادامه می‌دهد: «در کنیا سال‌ها گردشگریِ بی‌رویه و نامتوازن در طبیعت توسعه پیدا کرد، اقدامی که داشت به منابع آن‌ها آسیب می‌رساند، اما طی ۲۵ سال اخیر متوجه شدند که چه‌کار باید انجام دهند که از این منبع عظیم نهایت استفاده را کنند تا منجر به کسب درآمد و اشتغال شود، طوری‌که الان براساس حضور گردشگران در طبیعت دارند منابع لازم برای حفاظت از گونه‌های طبیعی را تامین می‌کنند.»
این کارشناس گردشگری با بیان این‌که «احساس می‌شود گردشگری طبیعت در کشور ما از طرف مدیران و مسئولان مربوطه آن‌چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته جز در حد شعار» به خبرآنلاین می‌گوید: «اگر می‌خواهیم گردشگری طبیعت را توسعه دهیم باید دنبال نگاه کارشناسانه باشیم و از الگوهای موفق کشورهای دیگر بهره ببریم. ببینیم آن کشورها چه‌کاری کردند که هم گردشگران طبیعت‌شان بیشتر شد، هم جاذبه‌های طبیعی آن‌ها معرفی شد و در عین حال کمترین آسیب به منابع طبیعی آن‌ها وارد شد.»
ایجاد کارگروه رصد و نظارت
شاید یکی از راهکارهای جلوگیری از تخریب محیط زیست در مواجهه با گردشگری در دل طبیعت افزایش نظارت‌ها باشد. خاکسار با اشاره به‌همین مسئله بیان می‌کند: «روی این گردشگران می‌شود نظارت کرد، ادارات کل گردشگری استان‌ها و شهرستان‌ها می‌توانند با سازمان جنگل‌ها و محیط زیست همکاری داشته باشند تا نظارت‌ها بیشتر شود و رفتار گردشگران در طبیعت کنترل شود. الان در منطق بکر کویری جاهایی است که برای ورود به آن‌ها نیاز به مجوز است خود همین مسئله یک عامل کنترل کننده است، یعنی محیط زیست با گردشگری همکاری کردند، مانند همین مورد سازمان جنگل‌ها هم می‌تواند ورود پیدا کند و تورهای گردشگری را دارای مجوز کند، همه‌ی این تورها باید نظارت و آموزش داده شوند. همه ادارات مربوطه مانند گردشگری، محیط زیست و منابع طبیعی استان‌ها باید برنامه‌ای منسجم برای کنترل افرادی که به مناطق بکر طبیعی مانند جنگل یا کوه می‌روند، داشته باشند.»
در واکنشی مشابه یعقوب‌زاده عنوان می‌کند: «توسعه پایدار گردشگری طبیعت نیاز به اقدامات سازمانی دارد، کشورهایی که در گردگشری طبیعت موفق بودند در خصوص مناطق مورد نظرشان مطالعاتی انجام دادند، از این رو خیلی از جاذبه‌های طبیعی را جزو منطقه حفاظت شده قرار دادند و تلاش کردند بیشتر از ظرفیت تحمل آن منطقه گردشگر وارد نشود. اگر بیش از ظرفیت یک منطقه گردشگر جذب شود سبب ایجاد آلودگی‌های بصری، صوتی و سایر آلودگی‌ها برای یک منطقه بکر طبیعی می‌شود. یکی از اقدامات مهم در این خصوص این است که برای مناطق طبیعی کارگروه‌هایی تشکیل شود و این کارگروه‌ها وظیفه دارند دائم حضور گردشگر را در آن منطقه رصد کنند و تغییرات احتمالی را بعد از خروج گردشگران بررسی کنند، این‌که مثلاً در فلان منطقه حضور گردشگر چه آسیبی به گونه گیاهی یا جانوری آنجا می‌تواند وارد کند، با نتایج بررسی آن‌ها مثلاً می‌شود به این نتیجه رسید که در چه فصل‌هایی گردشگران می‌توانند به آنجا بروند یا این‌که حضور گردشگران در فصل زاد و ولد حیوانات نباشد و مواردی دیگر باید مورد توجه قرار بگیرد.»
آموزش و حمایت سازمان‌های مردم نهاد
از طرفی برای جلوگیری از تخریب طبیعت در کنار توسعه گردشگری علاوه بر نظارت‌ها، آموزش از اهمیت زیادی برخوردار است. خاکسار با اشاره به اهمیت آموزش در فرآیند جلوگیری از تخریب طبیعت در عرصه گردشگری بیان می‌کند: « اگر می‌خواهیم زیربنایی عمل کنیم و نسلی داشته باشیم که نگاهش به طبیعت مهربانه باشد باید در خصوص آموزش تلاش جدی انجام دهیم. معتقدم باید الگوهای آموزشی خودمان را در گردشگری تغییر داد، باید در سرفصل مدارس درسی به‌نام توسعه محیط زیست و گردگشری را داشته باشیم. طوری‌که یک فرد باتوجه به این آموزش‌ها در مدارس بداند محیط زیست چیست و آگاه باشد محیط زیست امانتی است که به نسل ما رسیده و ما باید آن را به بهترین شکل و وضعیت به نسل‌های بعد تحویل دهیم. معتقدم صدا و سیما باید به کمک وزارت گردشگری و سازمان محیط زیست بیاید و در این زمینه کمک کند. لذا آموزش الفبای توسعه پایدار درحفظ محیط زیست و گردشگری است.»
همچنین بهره بردن از ظرفیت گروه‌ها و سازمان‌های مردم نهاد می‌تواند نقش جدی در کاهش تخریب محیط زیست در عرصه اکو توریسم یا گردشگری طبیعت داشته باشد. یعقوب‌زاده با اشاره به این موضوع بیان می‌کند: «آموزش و حمایت از سازمان‌های مردم نهاد، اتفاقی که در سایر کشورها انجام می‌شود اهمیت دارد، این سازمان‌های مردمی هستند که هم تورهای گردشگری برپا می‌کنند و هم باید به گردشگران آموزش دهند که از طبیعت چگونه استفاده کنند. لذا مسئولان هرچقدر نیرو استخدام کنند قابل مقایسه نیست با استفاده از گروه‌ها و سازمان‌های مردمی که علاقمند این حوزه هستند و تعدادشان زیاد است، این الگو در کشورهای موفق درحال انجام شدن است.»
در خبرآنلاین بیشتر بخوانید:
خاک ریختن در مجرای زایش یک فرهنگ
کوه کرکس و «شاهکار» منابع طبیعی اصفهان
چرا راه آهن سراسری ایران ثبت جهانی شد؟/ فرصتی برای گردشگری ۱۴۰۰ کیلومتری
۴۷۲۳۳
