مهدی زارع روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار دانشگاه و آموزش ایرنا با اعلام هشدار زودهنگام نسبت به خشکسالی در کشور اظهار داشت: ایران در معرض خشکسالی مهمی قرار دارد که به لحاظ امنیت سرزمین و آینده کشور، زندگی تمامی ایرانیان را تهدید می کند.
وی افزود: حدود ۲۰ درصد از کل سرزمین ایران را کویر پوشانده است. یک میلیون کیلومتر مربع زمین نیز در معرض بیابان زایی قرار دارد. بیابان زایی یک فرایند مخرب است که مناطق کشاورزی دیم را تحت تاثیر قرار می دهد.
این زمین شناس ادامه داد: تقریبا یک میلیارد نفر در سراسر جهان در معرض خطر عواقب بیابان زایی هستند. مساحت های وسیعی در مناطق حاشیه ای جهان در بیابان ها تخریب شده اند و ۱۲ میلیون هکتار در سال به بیابان تبدیل می شود.
زارع با بیان اینکه بیابان زایی وضعیت نامطلوبی را برای زمین های کشاورزی به دنبال دارد، گفت: در ایران از اواسط دهه۳۰ شمسی، طرهایی برای مبارزه با بیابان زایی شروع شد و از سال ۱۳۳۷، بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ کیلومتر مربع از تپه های ماسه ای با مالچ نفت تثبیت شد و البته در طی حدود ۶۰ سال گذشته حدود ۲۱ هزار کیلومتر مربع از طریق جنگل کاری و کاشت درخت و فضای سبز بهبود یافته است.
وی توضیح داد:براساس بررسی ها ایران سالانه حدود یک میلیارد دلار بابت مقابله با توسعه بیابان ها هزینه می‌کند، چرای بیش از حد دام و تبدیل مراتع به زمین های کشاورزی و مناطق مسکونی از یک سوء و شیوه های آبیاری ناپایدار از سوی دیگر، نیروهای محرک اصلی انسان زایی – بیابان زایی در بسیاری از نقاط ایران هستند.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم خاطرنشان کرد: حوضه زایندرود یک منطقه مهم کشاورزی در مرکز ایران است. بیش از ۹۰ درصد آب این رودخانه پیشاپیش مصرف می شود که هم شهر تاریخی اصفهان را در پایین دست و هم تالاب گاوخونی – گیرنده نهایی آب رودخانه – را تهدید می‌کند.
زارع یادآور شد: اثرهای تغییر کاربری زمین و وقوع خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی را به وضوح در این حوزه می توان دید. در بازه ۵۰ سال اخیر در حدود ۴۵ سال آب و هوا از نظر میزان بارندگی طبیعی بوده است، اما خشکسالی های هیدرولوژیکی در بیش از نیمی از سال های این نیم قرن وجود داشته است.
وی با بیان اینکه خشکسالی هیدرولوژیکی پس از دهه ۵۰ شمسی با طرح های بزرگ آبیاری افزایش یافت، افزود: در دهه های اخیر، میزان جریان آب در قسمت پایین دست رودخانه زاینده رود به صفر رسیده است. سالانه سطح آب های زیرزمینی سالانه بین یک تا ۲.۵ متر کاهش می یابد. منابع آب زیرزمینی و منابع آب سطحی مرتبط هستند و این موضوع مشخص می کند که کاهش آب‌های زیرزمینی و وقوع مکرر خشکسالی های هیدرولوژیکی رودخانه زاینده رود مستقیما با فعالیت های انسانی در منطقه اصفهان مرتبط است.
استاد پژوهشکده زلزله شناسی با یادآوری اینکه تهران، پایتخت و بزرگ ترین، مهم ترین و پرجمعیت ترین شهر در معرض تبعات این بحران است، گفت: از سوی دیگر اصفهان در داخل فلات مرکزی ایران پرجمعیت ترین شهر (با حدود سه میلیون نفر جمعیت) در معرض خشکسالی شدید است.
زارع اظهار داشت: ایران از حدود ۹۰ درصد منابع آبی خود برای کشاورزی استفاده می کند. حدود ۷۱ درصد از این کشور ۸۳ میلیون نفری (جمعیت برآورد شده ایران در سال ۱۴۰۰) در مناطق در معرض خطر فرونشست زمین زندگی می کنند. فرونشست زمین یکی از تبعات مهم بحران خشکسالی به دلیل بیش از حد استخراج سفره های آب زیرزمینی است و ۷۰ درصد از تقاضای آب در ایران نیز به این مناطق مربوط می شود.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم افزود: بحران آب به نحوی است که سال آبی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ به عنوان «یکی از خشک ترین سال های پنج دهه گذشته» خوانده شده است. امسال برخی از مناطق کشور، به ویژه در مناطق جنوبی و شرقی، ۵۰ تا ۸۵ درصد کاهش بارندگی داشتند. در جنوب استان سیستان و بلوچستان تا پایان خرداد امسال یک قطره هم باران باریده نشده است.
زارع با بیان اینکه کاهش شدید بارش تنها عامل موثر در بحران کمبود آب نیست، گفت: افزایش ۲ تا ۳ درجه سانتیگراد دمای هوا در طی ۶۰ سال گذشته نیز موجب ذوب شدن برف ها و خشک شدن رودخانه ها شده است و در شهرهایی مانند تهران میانگین مصرف آب افزایش یافته است.
وی ادامه داد: علاوه بر کاهش ذخایر برف در کوه های توچال در شمال تهران به دلیل خشکسالی، نیروگاه های دچار کمبود تولید برق شده و قطع ناگهانی برق در شهرهای مختلف از جمله پایتخت رخ داده است و همچنان ادامه دارد، بخشی از این موضوع به دلیل تولید ناکافی انرژی برق آبی است.
این استاد دانشگاه به تنش های اخیر آبی در استان های خوزستان، بوشهر، اردبیل و اصفهان اشاره کرد و یادآور شد: با کاهش منابع آب در این استان ها آثار این ضعف مدیریتی هم شدت گرفته است. دریاچه ارومیه، زمانی به عنوان دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان شناخته می شد در طی ۲۵ سال گذشته به دلیل ساخت بیش از حد سد و برداشت آب زیرزمینی عملا و تا حدود ۱۰ سال قبل به صورت نیمه خشک شده در آمد.
زارع افزود: کاهش ۹۵ درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۰ و کمبود بارش در سال های مرطوب ۲۰ سال اخیر باعث ایجاد مشکلات مهمی در مسیر احیای مجدد این دریاچه شده است. در حال حاضر در ابتدای مرداد ۱۴۰۰، سطح آب دریاچه ارومیه در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته ۳۸ سانتی متر کاهش یافته است.
وی یادآور شد: بحران آب مهاجرت از روستا به شهر را تشدید می کند. روستاییان مهاجر به کارگران حاشیه نشین شهرهای بزرگ تبدیل می شوند. یک بحران مهم و جدی اجتماعی، مهاجرت اقلیمی است که می تواند طی پنج سال آینده تحول چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم خاطرنشان کرد: تمرکز برخی صنایع که آب زیادی را در استان های خشک (مانند یزد و اصفهان و کرمان) مصرف می کنند، نتیجه سیاست های غلطی است که برخی از آنها قبل از انقلاب اتخاذ و اجرا شد و همان تصمیمات قبلی هم در چهار دهه اخیر با سرعت و شدت زیادتری دنبال شد به مرحله اجرا رسید.
زارع خشکسالی را یک رویداد طبیعی پیچیده توصیف کرد که پیامدهای مخربی جدی برای کشاورزی دارد و گفت: صنعت و محیط انسانی خشکسالی ها را می توان به چهار نوع هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و اجتماعی – اقتصادی طبقه بندی کرد. فراوانی و شدت خشکسالی در بسیاری از موارد مناطق جهان به دلیل تاثیرات تغییرات آب و هوایی طبیعی و انسانی در حال افزایش است. وی ادامه داد: خشکسالی اصلی ترین عامل محرک بیابان زایی در ایران است. میانگین بارش سالانه در ایران کمتر از ۲۵۰ میلی متر است. همچنین تنوع مکانی زیادی در میزان بارندگی وجود دارد. توزیع تقریبا ۷۰ درصد از کل بارش ها تنها در ۴۰ درصد از مساحت کشور است.
وی با بیان اینکه در سمت غرب مناطق کم بارش فلات مرکزی ایران قرار دارند، اظهار داشت: میزان بارندگی سالانه در یزد (مرکز)، در زاهدان (شرق) و ایرانشهر (جنوب شرق) نسبتا کم است. با این حال، بارش سالانه در ایستگاه های دیگر همگی بالای ۲۰۰ میلی متر است. رشت واقع در دشت دریای مازندران در شمال به طور متوسط سالانه حدود ۱۳۳۴ میلی متر بارندگی دریافت می کند.
این زمین شناس تاکید کرد: در مقابل، یزد در منطقه بیابانی به طور متوسط سالانه حدود ۵۷ میلی متر بارندگی دارد. خشکسالی های شدید هواشناسی برای همه ایستگاه ها در دهه های اخیر رخ داده است. خشکسالی شدید در کرمانشاه و ارومیه (غرب و شمال غرب کشور) دوره های طولانی ازخشکسالی های شدید طی سالهای ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۶ رخ داده است.
زارع گفت: ایستگاه هایی که در فلات مرکزی واقع شده اند، از جمله یزد و شیراز، خشکسالی بسیار شدید در یک دهه گذشته تجربه کرده اند علاوه بر این، تعداد سالهای شدید خشکسالی در یزد بیشتر از سایر ایستگاه ها بوده است. در ایستگاه های سینوپتیک به‌طور هم‌زمان در سراسر دنیا بر اساس ضوابط و مقررات سازمان جهانی هواشناسی به‌طور ۲۴ ساعته موظف به اندازه‌گیری و تهیه پارامترهای جوی و ارسال آنها در شبکه مخابراتی، به ترتیب سه ساعت به سه ساعت به نام سینوپ و ساعت به ساعت به نام متار هستند. در ایستگاه سینوپتیک گرگان که در شمال ایران واقع شده و دارای آب و هوای مدیترانه ای است خشک شدن مشخص است.
وی با یادآوری اینکه همچنین خشکسالی شدیدی در ایستگاه زاهدان از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴ مشاهده شده است، افزود: دربیشتر مناطق کشور با خشکسالی شدید تا بسیار شدید روبرو هستیم که این وضع در ماه های ابتدایی سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نیز بر اساس پیش بینی های علمی هواشناسان ادامه می یابد.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم یادآور شد: طبق پیش بینی سازمان هواشناسی جهانی، در پنج سال آینده، متوسط بارندگی ایران ۷۵ درصد کمتر از میانگین بلند مدت ۵۰ ساله خواهد بود و دما نسبت به متوسط بلند مدت ۵۰ تا ۷۵ درصد افزایش می یابد.
زارع هچنین تاکید کرد: اتخاذ سیاست های ملی برای سازگاری با میزان کم بارندگی و کاهش پیامدهای خشکسالی اجتناب ناپذیر است و برنامه هفتم توسعه باید بر اساس خشکسالی و تغییرات آب و هوایی تهیه شود.
وی اظهار داشت: ضمنا از نظر زمین شناسی خشکسالی های شدید و دراز مدت، موجب نفوذناپذیرتر شدن خاک سطحی شده است. حوادث طبیعی مانند طغیان و سیلاب در اثر هر بارندگی شدید و ناگهانی و کوتاه مدت قابل انتظار است. توفان های گرد و خاک شدید نیز در ماه های آینده قابل انتظار خواهد بود.
این استاد زمین شناسی تصریح کرد: باران های شدید و ناگهانی به دفعات بیشتر می تواند منجر به جاری شدن سیل های شدیدتر شود. با کاهش کیفیت آب، کاهش بیشتر دسترسی به منابع آب در مناطق به شدت خشکیده در پیش خواهد بود.
زارع یادآور شد: ایران به همین دلایل باید به صورت راهبردی به سراغ توسعه و بهره برداری وسیع از انرژی های پاک و تجدید پذیر برود. کاهش انتشار گازهای گلخانه ای برای کشور ما به عنوان یک اولویت راهبردی باید در نظر گرفته شود.
به گزارش ایرنا، خشکسالی بر اساس تعریف مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی، یکی از پدیده‌های هواشناختی، طبیعی و جدایی ناپذیر از شرایط اقلیمی در کشورهای واقع در عرض‌های جنب حاره‌ای مانند ایران است، این دوره کم‌آبی که اتفاقات و پیامدهای مختلفی به همراه دارد، ممکن است از چند ماه تا چندین سال طول بکشد.
تاثیرات خشکسالی در هر منطقه خاص و متفاوت شرایط اقلیمی آن منطقه است و مدت آشکار شدن آسیب‌های آن نیز ممکن است در مناطق مختلف، تفاوت داشته باشد، اما آنچه مشهود است آسیب‌های جدی آن بر روند طبیعی فعالیت‌های انسانی، حیات گیاهی و زندگی جانوری و همچنین تاثیر آن بر حوزه کشاورزی، صنعت، اقتصادی، اجتماعی و میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی است.
در این میان گفته می شود که تغییرات اقلیمی به خصوص در میزان پراکنش و نوع بارش، خشکسالی و وقوع حوادث طبیعی در سراسر جهان را تشدید کرده است.
٥٣ مخاطره یا حادثه طبق سند راهبرد ملی مدیریت بحران ایران شناسایی شده اند که ۱۴ مخاطره اولویت‌دار از آنها، آتش سوزی (جنگل ها و مراتع – صنعتی و ساختمانی)، آفات نباتی و بیماری های دام، طیور و آبزیان، آلودگی هوا، ازدحام جمعیت، بیابان‌زایی، بیماری‌های فراگیر انسانی، حرکات دامنه ای، حوادث حمل ونقل جاده ای، خشکسالی، زلزله، سیل، فرونشست زمین، گردوغبار و توفان گردوخاک و موج سرما هدف‌گذاری شده اند که بسته به نیاز و با مخاطرات نوظهور احتمالی، قابلیت به‌روزرسانی دارد.
